Czy wiedzieliście, że naprawdę mało brakowało, aby nasz wieszcz narodowy Adam Mickewicz stał się prekursorem fantastyki naukowej? „Historia przyszłości” mogła okazać się tworem przełomowym i jedynym w swoim rodzaju. Niestety, polski poeta nigdy nie ukończył tego dzieła.
Dzieło niebezpieczne dla sprawy polskiej
Historia przyszłości jest nigdy nieopublikowanym dziełem literackim autorstwa Adama Mickiewicza. Poeta tworzył je, poczynając od 1829 roku i przebywając w miastach takich jak Drezno, Petersburg oraz Paryż. Szacuje się, że najintensywniejsza praca poety nad omawianym tytułem przypadała na okres od 1834 do 1838 roku. O dziele można dowiedzieć się z zachowanych zapisków oraz korespondencji osób blisko związanych z Mickiewiczem. Jednym z dowodów na istnienie tytułu jest list Antoniego Edwarda Odyńca do Juliana Korsaka, gdzie Odyniec przyrównuje Historię przyszłości do Don Kichota.
Mickiewicz stworzył aż siedem wersji Historii przyszłości, jednak do czasów współczesnych zdołano ocalić tylko kilka kart dzieła, a także liczne dowody „z drugiej ręki” świadczące o tym, iż rzeczywiście miał miejsce jakiś proces jego tworzenia.
Przyjaciele namówili Adama Mickiewicza, aby pozbywał się kolejnych rękopisów. Robili to w obawie, że publikacja dzieła mogłaby być szkodliwa dla sprawy polskiej. Miało to wynikać przede wszystkim z wizji przyszłości, która bardzo różniła od tamtejszej sytuacji polityczno-społecznej.
Konflikt ras i płci
Za najwcześniejszą wersję Historii przyszłości uznaje się tak zwaną wersję petersburską. Gatunkowo jest ona uznawana za powieść utopijną na granicy fantastyki naukowej oraz fantastyki politycznej. Prezentuje ona wizję przyszłości o racjonalistycznym charakterze.
Kolejne wersje prezentują dużą różnorodność gatunkową, ponieważ przybierają formę publicystyki, groteski, utworu humorystycznego, traktatów historycznych, a nawet powieści antyutopijnej. Historia przyszłości została napisana dwóch językach: polskim oraz francuskim. W pewnym stopniu Mickiewicz inspirował się przy jej tworzeniu utopią stworzoną przez Jana Tadeusza Bułharyna oraz Władimira Odojewskiego.
Fabuła opowieści Mickiewicza osadzona została około roku 2000 i miała obejmować dwa stulecia. Mickiewicz przewidywał tam pewne zmiany związane z polityką jak i społeczeństwem, a także techniką. Niektóre z nich okazały się prawdziwe.
Według autora europejska cywilizacja przeszła przeobrażenie i dostąpiła globalizacji. Europa była więc politycznie i materialnie zintegrowana. Głównym zagrożeniem miała być według Mickiewicza globalna inwazja żółtej rasy, zaś decydującą rolę w bitwie pomiędzy Chińczykami a Europejczykami miały odgrywać kobiety oraz osoby młode.
Konflikt ras stanowił jeden z głównych motywów dzieła, natomiast drugim istotnym motywem było ukazanie emancypacji kobiet. Nie były to jednak wcale nadrzędne tematy. Mickiewicz chciał w dużej mierze ukazać pewien kontrast pomiędzy wysokim wzrostem cywilizacji technicznej a jednoczesnym upadkiem moralnym, głównie ze strony mężczyzn. Kobiety zostały przedstawione jako osoby walczące z kryzysem ducha i religii i to właśnie ich postawy miały załagodzić proces zanikania wiary.
Emancypacja w opowieści Mickiewicza polegała na tym, że kobiety posiadały wszystkie prawa publiczne, a w sejmie europejskim stanowiły tak zwaną „izbę niższą” przeciwstawną do męskiej „izby wyższej”. Kobiety manifestowały romantyczne racje. Dostrzegalne są tu zatem aż dwa konflikty: po pierwsze konflikt ras, po drugie zaś konflikt płci.
Technologia a duchowa zapaść
Petersburska wersja Historii przyszłości pokazała, że Adam Mickiewicz raczej pesymistycznie podchodzi do rozwoju nauki i techniki. Nie neguje jej i nie uważa jej za coś niemoralnego, jednak przewiduje, iż będzie jej towarzyszyć duchowa zapaść europejskiej cywilizacji. Mickiewicz osobiście sam przejawiał fascynację różnymi perspektywami rozwoju cywilizacyjnego. Niektórzy badacze uważają, że gdyby dzieło Mickiewicza zostało w pełni zrealizowane, mogłoby stać się pierwszą w dziejach polskiej literatury dojrzałą prozą fantastyczno-naukową, a może i nawet pierwszą, jeśli chodzi o literaturę światową.
Jak pisze Odyniec w jednym z listów, Historia przyszłości ma kończyć się na sytuacji, w której Ziemianie wchodzą w stosunki z planetami za pośrednictwem latających maszyn. W kosmos latać mają balony, natomiast Ziemia ma zostać pokryta siecią żelaznych kolei.
Tu pojawia się także pierwsza aluzja związana z Ameryką. Odyniec w swoim liście zwraca uwagę, iż motyw sieci kolei żelaznych inspirowany jest rzeczywistymi kolejami, które na stałe funkcjonują w Ameryce, a które dopiero testowo zaczynają być wprowadzane w Europie. Mickiewicz wiąże duże nadzieje związane z tym, że kolej będzie wynalazkiem, który całkowicie odmieni oblicze cywilizacji. Odyniec zachwyca się wizją całych miastach domów i sklepów budowanych z żelaza na kołach, a pędzących po szynach żelaznych ze wszech stron lądu. Podziwia również koncepcję tak zwanych archimedesowych zwierciadeł, które pierwotnie według legend stanowiły broń solarną potrafiącą palić statki, zaś u Mickiewicza służą jako telegraf.
Mickiewicz przewidział również stworzenie gramofonu, uwzględniając w swoim tekście akustyczne przyrządy, dzięki którym można słuchać koncertów lub wykładów, siedząc spokojnie przy kominku lub w hotelu.
Inne wersje
Jak już zostało wspomniane, nieukończone dzieło Mickiewicza posiada siedem wersji. Jedną z najbardziej obszernych jest ta, której fragmenty zostały przekazane Antoniemu Odyńcowi. Druga wersja została napisana w okresie od 1831 do 1833 roku i najprawdopodobniej spalona. Zostaje w niej przedstawiona sytuacja polityczna we Francji po obaleniu Ludwika Filipa. Pojawia się tam motyw zastąpienia nazwisk liczbami, co interpretowane jest przez wielu badaczy jako idea związana z numerem pesel.
Wersja trzecia powstawała podczas pisania Pana Tadeusza. Jest to historia alternatywna, w której Polacy wygrywają powstanie listopadowe i pokonują carską Rosję. Jednocześnie Mickiewicz przedstawia drugi bieg historii, gdzie Polska przegrywa i zostaje wchłonięta przez Rosję.
Wersja czwarta ujmuje przyszłość w świetle zwycięskiego bonapartyzmu i tak naprawdę jest to jedyna informacja, która w jakiś sposób opisywałaby fabułę tej części.
Wersja piąta pozostawiła po sobie wyłącznie fragment znajdujący się w Muzeum Mickiewicza w Paryżu. Fragmenty te są kopiami wersji drugiej i trzeciej, ale tworzą nowy i samodzielny układ literacki.
Wersja szósta powstała około roku 1842 i znana jest wyłącznie z relacji Jana Scovazziego, wedle której wersja ta opiera się wyłącznie na motywacjach racjonalistycznych.
Ostatnia z wersji stanowi improwizację na temat przyszłości wedle opowiadania Stefana Gałęziowskiego. Ma ona charakter satyryczny, gdzie poeta opowiada o mieście przykrytym dachem i wyparkietowanym na wzór mieszkania. Miasto to jest odcięte od przyrody, a poza nim mieści się szczęśliwa wyspa pozbawiona wynalazków cywilizacyjnych, ale niedostępna dla przeciętnego człowieka. Mickiewicz dokonuje karykatury przyszłego społeczeństwa dobrobytu. Jest ono całkowicie wolne od natury, a w każdej czynności wyręczają ją dobrodziejstwa techniki. Takie społeczeństwo jest umniejszone duchowo i całkowicie odcięte od realnego świata.
Wersja siódma wykazuje, iż Mickiewicz stworzył zalążki nowej odmiany literackiej antyutopii, jednak istnieje możliwość, iż wzorował się na traktatach innych myślicieli takich jak choćby John Ruskin czy Ralph Waldo Emerson.
Inspiracje Mickiewicza Stanami Zjednoczonymi. Ralph Waldo Emerson
Jeżeli chodzi o inspiracje amerykańskie, to właśnie wspomniany Emerson stanowi tu bardzo istotny punkt. Jest on jednym z najbardziej wpływowych myślicieli oraz pisarzy XIX wieku o narodowości amerykańskiej. Pod względem głoszonych postulatów bardzo często Emersona porównuje się do Fryderyka Nietzschego, od którego zapożyczył pojęcie śmierci Boga. Emerson był platonikiem i jednocześnie uznawał, iż filozofia powinna spełniać zadania moralne i praktyczne. Przyroda według niego potrafiła uczyć człowieka prawdy, stanowiąc panteistyczną duchową jedność. Według filozofii Emersona człowiek powinien wpoić zaufanie do samego siebie oraz dumę ze swojego posłannictwa, co miało prowadzić do poglądów liberalnych.
Marta Skwara w jednym ze swoich artykułów pisze, iż początkowo polski stan wiedzy o Emersonie oraz jego wpływie na Mickiewicza był niewielki i dopiero rok 1992 przyniósł istotne zmiany w tej przestrzeni. Według autorki wielu badaczy sądziło, iż Mickiewicz po raz pierwszy zetknął się z dziełami Emersona w roku 1838. Podstawą do takiego wnioskowania były listy Mickiewicza i Quineta. Skwara uważa, iż takie wnioskowanie jest dosyć nieuzasadnione, ponieważ Mickiewicz po raz pierwszy wspomina o Emersonie na wykładzie w 1843 roku. Oznaczałoby to, że poeta nie podjął tematu filozofa przez prawie pięć lat od poznania jego dzieła. Tajemnicze jest również to, w jaki sposób Mickiewicz wszedł posiadanie pierwszego tomu Esejów Emersona, które zostały wydane w Ameryce w 1841 roku, a zaraz potem w Anglii jeszcze tego samego roku. Zapewne więc Mickiewicz korzystał z wersji angielskiej. W późniejszym okresie Mickiewicz dokonał odczytu przemowy Emersona z 1841 roku.
Mickiewicz w wykładzie z 31 stycznia 1843 roku mówi, że często będzie przytaczał słowa myśliciela amerykańskiego, gdyż w jego dziełach dostrzega liczne rozdziały, które wydają się być poświęcone wyjaśnieniu polskich filozofów i poetów. Podczas tego wykładu Mickiewicz zwraca uwagę, iż Emerson prawdopodobnie jako pierwszy ze wszystkich myślicieli przyjmuje systemat, w którym niższość rozumu jest oczywista. Mickiewicza najbardziej w twórczości Emersona interesują fragmenty dotyczące poznania świata. Zgadza się on z tezą Emersona, iż zarodem wszelkiej czynności jest duch. Mickiewicz na podstawie tej idei tworzy własną modyfikację.
Mickiewicz nie tłumaczy dokładnie tekstów Emersona, a jedynie je parafrazuje, uznając, że są one impulsem do rozważań. W swoich wykładach poeta nie skupiał się na całokształcie filozofii Emersona, tylko na tych kwestiach, które najbardziej go interesowały. Późniejsze wykłady nie posiadają rekonstrukcji całego systemu utworzonego przez Emersona, a jedynie podnoszą te kwestie, które są zbieżne z własnymi poglądami Mickiewicza.
Mogło być tak pięknie
Podsumowując, Historia przyszłości Adama Mickiewicza mogła być dziełem wyjątkowym, a jednocześnie uczynić z autora pierwszego polskiego twórcę fantastyki naukowej. Poeta okazał się głębokim realistą, ponieważ dostrzegł uzależnienie pomiędzy nauką, techniką i przemysłem a typem psychicznym, który wytwarza się u człowieka pod wpływem tych trzech elementów.
Jednocześnie utwór nadal posiada motywy mesjanistyczne, ponieważ Polska ratuje Europę przed zagładą. We wstępnych opisach poszczególnych wersji, a zwłaszcza w wersji siódmej, dostrzegalne jest zainteresowanie poszczególnymi elementami filozofii Ralpha Emersona. Dodatkowo Mickiewicz odwołuje się do rzeczywistego postępu technicznego, który dostrzega w Ameryce.
Niestety wieszczowi nigdy nie udało się ukończyć Historii przyszłości, podobnie jak kilku innych swoich dzieł. Warto jednak o tym jego projekcie pamiętać, zwłaszcza przy ciągłym wałkowaniu w szkole Pana Tadeusza i Dziadów.
Bibliografia:
Fiećko J., „Historie przyszłości” Mickiewicza i kwestia dystonii [w:] Prace filologiczne. Literaturoznawstwo, Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Warszawa 2014
List Odyńca E. do Korsaka J. z dnia 9 maja 1829 roku.
Mickiewicz A., Dzieła wszystkie, Wydanie 16, Skarb Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1933.
Nawarecki A., Siwicka D., Przeszłość to dziś, Stentor, Warszawa 2003.
Skwara M., Mickiewicz i Emerson: prelekcje paryskie, „Pamiętnik literacki” nr 85/3, 1994.
Smuszkiewicz A., Zaczarowana gra: zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1982.
